Ουίλιαμ Σαίξπηρ
Βασιλιάς Ληρ

ΣΚΗΝΟΘΕΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 

Ο Βασιλιάς Ληρ είναι ένα έργο κοινωνικοπολιτικό και παράλληλα βαθιά ανθρώπινο. Παρακολουθεί τη διαίρεση και μεταβίβαση της εξουσίας από μια γενιά σε μια νεότερη και την κάθοδο ενός κράτους σε πολιτικό χάος, ενώ, ταυτόχρονα, καταδύεται στο κενό αγάπης που είναι η μήτρα κάθε εξουσίας. Φιλαυτία, αυταρχισμός και αχαριστία κατακλύζουν τον άνθρωπο που εξέρχεται βίαια από έναν μικρόκοσμο γεμάτο αυταπάτες, για να ανακαλύψει, με τρόπο οδυνηρό, την τραγική του ουσία.

Ο Ληρ συγκεντρώνει στο πρόσωπό του ολόκληρη την εξουσία. Ως απόλυτος μονάρχης έχει μεγάλη ισχύ και απεριόριστη δύναμη ελέγχου και παρέμβασης στις ζωές των άλλων. Με αυτήν την ψευδαίσθηση παντοδυναμίας, είναι σε θέση να καταστείλει κάθε αντίδραση και να τιμωρήσει οποιονδήποτε αντίκειται στη θέλησή του. Σε προχωρημένη ηλικία, αν και δεν πάσχει από κάποια ασθένεια, επιλέγει να μοιράσει το βασίλειό του στις τρεις κόρες του. Με αξιοσημείωτη γενναιοδωρία, χωρίς ορθή κρίση και λογική, αλλά με την αλαζονεία του άτρωτου ηγέτη, δεν προβλέπει να κρατήσει τίποτα για τον εαυτό του, υπογράφοντας έτσι «δίχως να βλέπει» την πτώση του. 

Για να θρέψει το υπερτροφικό του εγώ, ζητά αντάλλαγμα για την παραχώρηση του κάθε μεριδίου. Ζητά από τις κόρες του να εκφράσουν δημοσίως την αγάπη τους γι’ αυτόν, αντλώντας έτσι, με τη βεβαιότητα του ισχυρού, την επιβεβαίωση της ανωτερότητάς του. Η συμπεριφορά του απέναντι τους είναι άνιση. Ο βασιλικός του ρόλος υπερβαίνει εκείνον του πατρικού, επιτρέποντάς του, εμφανώς, τη διάκριση της μικρότερης κόρης του, η τρυφερότητα της οποίας, σε συνδυασμό με το νεαρό της ηλικίας και την ομορφιά της, τον κάνουν ευάλωτο απέναντί της. Και ενώ οι δύο μεγαλύτερες κόρες εκτελούν το νούμερό τους σαν καλοκουρδισμένες μαριονέτες τέρποντας το βασιλιά πατέρα τους με μεθυστικές κολακείες, η αγαπημένη του κόρη αρνείται να μπει στο παιχνίδι και να εκφράσει μεγαλόστομα την αυτονόητη αγάπη της, αποδίδοντας του απλά τον δέοντα σεβασμό. Η οργή του Ληρ, ως εκρηκτικό μείγμα πληγωμένου εγωισμού και κτητικής αγάπης, τον οδηγεί στην αποκλήρωση και εκδίωξή της, με αποτέλεσμα τη διαίρεση του βασιλείου του σε δύο μέρη, που λαμβάνουν οι άλλες κόρες.

Όταν ο Ληρ «ανοίγει τα μάτια» είναι πλέον αργά. Οι δύο μεγαλύτερες κόρες του, εκτός από τα μερίδιά τους, έχουν κληρονομήσει και όλα του τα χαρακτηριστικά, με τα οποία εξ’ άλλου έχουν γαλουχηθεί, και αποκαλύπτουν χωρίς κανένα δισταγμό το αληθινό τους πρόσωπο. Ψυχρές, φιλάρεσκες, αλαζονικές, με απροκάλυπτη αχαριστία, επιδεικνύουν την εξουσία τους στον άλλοτε πανίσχυρο ηγέτη, εκδιώκοντάς τον διαδοχικά από τα βασίλειά τους, καθώς έχουν χαράξει κοινή γραμμή απαλλαγής απ’ τον απρόβλεπτο πατέρα. Ο Ληρ δίχως καμία υπόσταση, παρασιτικά κείμενος και απογυμνωμένος από κάθε γόητρο που του προσέδιδε ο τέως κοινωνικός του ρόλος,  έχοντας απολέσει την εξουσία και την ανεξαρτησία του, βρίσκεται μετέωρος ανάμεσα στους δύο νέους εξουσιαστικούς πόλους, που δεν σέβονται καν την πατρική συγγένεια, και φαντάζει τώρα «σκιά του εαυτού του», όπως χαρακτηριστικά λέει ο Τρελός και συνοδοιπόρος του.  

Εκτοπισμένος από τα δύο βασίλεια, αποβάλλοντας κάθε κοινωνική επίστρωση και κάθε εναπομείνασα αυταπάτη, καταφεύγει στη Φύση, σε ένα τοπίο άγριας καταιγίδας, όπου συνειδητοποιεί σταδιακά την ευαλωτότητά του, και αποκτά, καθώς συρρικνώνεται, την πραγματική του διάσταση. Στην οδυνηρή αυτή πορεία αυτογνωσίας αδυνατεί να ελέγξει το μυαλό του και αφήνεται σε μια δίνη που θα οδηγήσει, μέσω της τρέλας, στην έλευση της λογικής.  

Η μεταγραφή του αριστουργήματος του Σαίξπηρ σε χοροθέατρο απαιτεί πολλή σκέψη και χειρουργικούς χειρισμούς, όχι απαραίτητα λεπτούς, καθώς αφαιρείται εξ΄ ολοκλήρου ο λόγος. Η ύπαρξη είκοσι και πλέον χαρακτήρων των οποίων, σε μια συνθήκη χοροθεάτρου, δεν ακούγονται καν τα ονόματα, δημιουργεί μια δυσκολία στην πρόσληψη της ιστορίας και μια σύγχυση στο θεατή. Έτσι, κατά την προσπάθεια προσέγγισης της ουσίας του έργου, γίνεται μια επικέντρωση σε επτά βασικούς χαρακτήρες, στον βασιλιά Ληρ και τις τρεις κόρες του, Γκόνεριλ, Ρέγκαν και Κορντέλια, στον Τρελό, και στα δύο αδέρφια Έντγκαρ-Έντμοντ. Η εξέλιξη της πλοκής διατηρείται ευθύγραμμη, με αρχή, μέση και τέλος, όπως στο κείμενο του συγγραφέα, ενώ τα πρόσωπα ανασυστήνονται ως δρώσες δυνάμεις που διαμορφώνουν τη δυναμική των μεταξύ τους σχέσεων. 

Ο βασιλιάς Ληρ πέρα από σκληρός και άκαμπτος, είναι απονήρευτος και φέρει την ενέργεια και τις ιδιοτροπίες ενός κακομαθημένου παιδιού. Απαλλασσόμενος από τις ευθύνες της εξουσίας, μετά τη μεταβίβαση του βασιλείου του, παίζει ξέγνοιαστα με τον Τρελό προοικονομώντας τον επερχόμενο παραλογισμό. Στην κορυφαία σκηνή της θύελλας μέσα στην οποία προσπαθεί να νοηματοδοτήσει εκ νέου τη ζωή του, παρακολουθούμε τον «άνθρωπο» μόνο του, σε κατάσταση λυτρωτικής τρέλας, με εκτοπισμένα τα πάθη του και κατακερματισμένο το  εγώ του, να αφήνεται σε μια εκστατική αριστερόστροφη περιστροφή ανάβασης, ενώ γύρω του εξελίσσονται εικόνες του ταραγμένου μυαλού του. 

Οι κόρες Γκόνεριλ και Ρέγκαν με ενέργειες «λαγωνικού» και «αρπακτικού» αντίστοιχα, ακόρεστες και ανικανοποίητες, παίζουν το παιχνίδι τους με στρατηγική ακριβείας προκειμένου να αποκτήσουν την πολυπόθητη εξουσία. Η Κορντέλια αντίθετα, αγγελική στην όψη και στην ψυχή, αγωνιά για την τύχη του πατέρα της και επιστρέφοντας από την εξορία, συγκρούεται με τις αδερφές της.   

Ο Τρελός εισάγεται στη δράση από την πρώτη πράξη του έργου (αντί τη δεύτερη) και είναι παρών στη διαίρεση του βασιλείου, καθώς ο χαρακτήρας του δούκα του Κεντ (πιστός φίλος του βασιλιά) έχει παραληφθεί. Είναι ο μόνος που οσφραίνεται τις αληθινές προθέσεις των δύο βασιλισσών, αλλά κανένας δεν τον παίρνει στα σοβαρά. Διαισθανόμενος τα επακόλουθα, αντιτίθεται στην απόφαση του βασιλιά να εξορίσει την αγαπημένη του Κορντέλια και εκδιώκεται.

Καταλυτικό ρόλο στην έκβαση της ιστορίας παίζει ο Έντμοντ, νόθος αδερφός του Έντγκαρ. Αντιπροσωπεύει το «κακό» που γεννιέται, εξαπλώνεται και μολύνει συμπαρασύροντας τα πάντα. Συμπλεγματικός και αριβίστας, με χαμηλή ενεργειακή δόνηση «ερπετού», εξουδετερώνει δολοπλοκώντας τον ευγενή αδερφό του και εισχωρεί σταδιακά στα δύο βασίλεια. Γίνεται το μήλο της Έριδος για τις δύο αδερφές που ανάμεσά τους ξεσπά ανταγωνισμός και διχόνοια.  

Στην παράσταση εισάγεται μια τροβαδούρος που παρακολουθεί τη δράση, περιφέρεται ανάμεσα στα πρόσωπα, δίχως όμως να επηρεάζει το αναπόφευκτο πεπρωμένο τους, άλλοτε με μια πικρά τρυφερή και υποχθόνια φωνή που κολακεύει χαϊδεύοντας τα βασιλικά ώτα, άλλοτε με τη φωνή του λαού, που με συσσωρευμένη αγανάκτηση υποκινεί την τιμωρία του δυνάστη του, και άλλοτε με μια κραυγή απελπισίας του ανθρώπου που γονατίζει μπροστά στην τραγική του μοίρα.

Το flamenco σαν χορογραφικό εργαλείο, αποδεικνύεται ισχυρό καθώς διεγείρει έντονα την ακοή. Οι κινήσεις του γειώνονται με κρότο καθώς το «πάσχον σώμα» παλεύει να κρατηθεί ψηλά. Ο ήχος και ο απόηχος ενός φτερουγίσματος, ίσως αυτού της ψυχής, καθηλώνει το θεατή που το αφουγκράζεται και από αδράνεια γίνεται συνένοχος ενεστωτικά. 

Το σκηνικό της παράστασης είναι λιτό, σχεδόν γυμνό, αναδεικνύοντας έτσι τη μοναξιά του ανθρώπου. Ένα κυκλικό κεντρικό βάθρο που παραπέμπει σε τσίρκο πάνω στο οποίο το «έμβιο ον» θα κάνει το νούμερο της ζωής του, θα ενωθεί με τη Φύση και θα πεθάνει, και δύο τετραγωνικοί θώκοι με ψηλές πλάτες οξυκόρυφης απόληξης και μεταλλικούς καθρέπτες να αντικατοπτρίζουν την ψευδαίσθηση της μεγαλοπρέπειας. Τα κοστούμια αντίθετα είναι πλούσια στην υφή και στην όψη τους, για να υπογραμμίζουν το ναρκισσισμό και τη ματαιοδοξία των προσώπων.

Οι μουσικές επιλογές κινούνται κυρίως στο χώρο του κλασικού με μικρές εξαιρέσεις. Η προτροπή του ίδιου του Beethoven, σε κάποιους που τον ρώτησαν κάποτε για την έμπνευση της περίφημης Appassionata, να διαβάσουν την Τρικυμία του Σαίξπηρ, λειτούργησε καταλυτικά για την επιλογή αυτή. Ηχητικά εφέ έχουν χρησιμοποιηθεί με φειδώ ώστε να συμβάλλουν στις επιμέρους σκηνές, δίχως να «αποθεατρικοποιούν», με εντυπωσιασμό, το έργο του συγγραφέα.    

Το σύνολο αυτού του δύσκολου εγχειρήματος στοχεύει σε μια διαφορετική πρόσληψη του βαθύτερου νοήματος του έργου του συγγραφέα, σε μια εποχή που τα πάντα γύρω μας ολισθαίνουν μέσα σε ένα πλαίσιο γεμάτο ψευδαισθήσεις και αυταπάτες.

…έτσι με κυρτή τη ράχη θα βαδίσω τη δική μου κάθοδο.

Σταύρος Λίτινας  

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΚΡΙΤΙΚΩΝ

[…] Μια υποβλητική χοροθεατρική μεταγραφή. Ο Σταύρος Λίτινας επιλέγει ένα δρόμο που ενεργοποιεί τη φαντασία και τις αισθήσεις. Χωρίς λόγο […]  χοροθέατρο με έμπνευση, ουσία και υψηλή αισθητική!

Ντίνα Καρρά (19/12/23 – Onlytheater) 

[…] Στον ρόλο του βασιλιά Ληρ συναντάμε τον κ. Σταύρο Λίτινα. Εκνευριστικά υπέροχος; Απίστευτα λυρικός, στα όρια του επικού; Πήρε έναν μέγιστο ρόλο, τον έκανε δικό του, είναι Ηλίου φαεινότερο ότι το καταχάρηκε και γέμισε τις ψυχές μας και το υπόλοιπα ένατα του εγκεφάλου μας. Ο τρόπος και η απόδοση… Τροφή για το μυαλό, σκέψη για τη σκέψη μας. Ένας θαυματοποιός μέσα σε ένα θέατρο […] Η κ. Αλίνα Αναστασιάδη στο πιάνο και η κ. Δανάη Κατσαμένη στο τραγούδι, έκαναν το χαλί το μουσικό να είναι και ιπτάμενο. Και οδήγησαν σε νέους δρόμους την τέρψη των αυτιών μας […] Χόρτασα μία παράσταση. Και είμαι ευγνώμων γι’ αυτό. 

Κώστας Κούλης (30/11/23 – keysmash.gr)

Πρόκειται για μια αξιοθαύμαστη δουλειά, τόσο φλογερή και παθιασμένη που πετυχαίνει την ολιστική διέγερση αισθήσεων, συναισθημάτων, σκέψεων και εντυπώσεων. Κυριολεκτικά συν-κλονίζει […] Αυτή η χοροθεατρική εμπειρία, η οποία κινητοποιεί σώμα, νου και ψυχή, «μιλάει» με ισχυρή ένταση και ενδελέχεια, χωρίς να έχει καμία ανάγκη το λόγο, επιβεβαιώνοντας ταυτόχρονα τη δραματική ποιότητα και νοηματική εμβέλεια του θεματικού πυρήνα. […] Θα μπορούσε κανείς να γράψει ακόμη περισσότερα για αυτήν τη συναρπαστική χοροθεατρική παράσταση, αλλά αυτό που έχει αποχρώσα σημασία είναι η προσωπική θέαση και η ενδόμυχη βίωση αυτής της μοναδικής περιπέτειας που αγγίζει τα όρια του αριστουργήματος. 

Ζωή Τόλη (20-11-23 – Enetpress)

Το βάθρο του Βασιλιά σείεται από το πάθος και την ένταση των χορευτικών βημάτων του […] Το έργο του Ουίλιαμ Σαίξπηρ ξεδιπλώνεται χωρίς λόγια. Οι λέξεις είναι περιττές όταν ο χορός προσπερνάει τα αυτιά και μιλάει κατευθείαν στην ψυχή σου. Όταν όμως, έρχεται το τραγούδι με την μαγευτική φωνή της Δανάης Κατσαμένη και τη συνοδεία της Αλίνας Αναστασιάδη στο πιάνο, τότε αντιλαμβάνεσαι την ολοκλήρωση και την αρτιότητα της δουλειάς που έχει γίνει […] πρόκειται για μια μύηση στο χοροθέατρο.

Ευρυγένης (19/11/23 – We Love Theater)

Πόσο τελικά είναι δυνατό, μία παράσταση μουσικοχορευτική να προσομοιώσει τον διάλογο, με τον χορό και το τραγούδι; Και πόσο δύσκολη φαντάζει στα μάτια μας η σύνδεση ενός δράματος σαιξπηρικού με μία χορογραφία που κατά το πλείστον στηρίζεται στο  Flamenco;  Κι όμως ο Σταύρος Λίτινας δεν έκανε απλώς πραγματικότητα τα ερωτήματα αυτά, αλλά τα πάντρεψε με τόσο αριστοτεχνικό τρόπο, που όχι απλώς μας συγκίνησε και μας άγγιξε βαθιά, αλλά πολύ απλά μας έκανε απρόσμενα να πιστέψουμε στο απίθανο […] Και έκαψα το παλιό μου φτερό βλέποντας ετούτη την παράσταση, ανακαλύπτοντας μέσα της, τον δρόμο προς ένα νέο, πένθιμο, μα θριαμβευτικό ποίημα.

Βασίλης Κοκκώνης  (18-11-23 – Free Sunday) 

Η σκηνή του θεάτρου Arroyo, μετατρέπεται σε ένα ροντέο αρπακτικών της εξουσίας, όπου οι ερμηνευτές με τη δύναμη του φλαμένκο, χωρίς λόγια και με τη συνοδεία κλασικών μουσικών θεμάτων στο πιάνο (πιανίστα: Αλίνα Αναστασιάδη), ξετυλίγουν το κουβάρι της σαιξπηρικής ιστορίας […] εκείνο που επίσης ξεχωρίζει στην παράσταση είναι η αισθητική της. Κάτι ανάμεσα σε dark cabaret, gothic σκηνή και παραμύθι τα κοστούμια του Σταύρου Λίτινα και οι φωτισμοί της Στέλλας Κάλτσου, μεταφέρουν τον θεατή σε ένα δυστοπικό περιβάλλον, που άλλες φορές μοιάζει με όνειρο και άλλες με παράνομη τελετουργία […] Τα χέρια των ερμηνευτριών κινούνταν σαν ηλεκτρισμένα καλώδια ενώ «απαντούσαν» η μία στην άλλη χορευτικά, ο Σταύρος Λίτινας ενσωμάτωσε όλη την αλαζονεία και τη φιλαυτία του Ληρ, που καταρρέει στο τέλος. Τα μάτια, τα πρόσωπα και οι εκφράσεις έβγαζαν φλόγες και το πάθος για χρήμα, εξουσία και ζωή ήταν διάχυτο σε όλη τη διάρκεια της παράστασης.

Διονύσης Χριστόπουλος (10/11/23 – Music City) 

Ο Σταύρος Λίτινας σκηνοθέτησε τον Βασιλιά Ληρ παραδίδοντας στο κοινό μια παράσταση πλημμυρισμένη με χορό και μουσική […] Από τις πιο ωραίες σκηνές της παράστασης η σκηνή της τρέλας ανάμεσα στον Ληρ (Στ. Λίτινας) και τον «τρελό» του (Μ. Μανδραγού), καθώς και η τελευταία σκηνή του Ληρ με την Κορντέλια (Β. Κατσιγιάννη). Ιδιαίτερη μνεία χρειάζεται στην Δανάη Κατσαμένη, η οποία με την υπέροχη φωνή της πέτυχε να δημιουργήσει μερικές από τις πλέον συναισθηματικά φορτισμένες σκηνές.

Τόνια Τσαμούρη (7/11/23 – Culture Now) 

Η χοροθεατρική παράσταση «Βασιλιάς Ληρ», ανήκει σε εκείνες τις παραγωγές που επηρεάζει ανεπανόρθωτα όλο το ενεργειακό σύστημα του θεατή, καθηλώνοντάς τον με εκρηκτικό τρόπο […] Πρόκειται αναμφισβήτητα για ένα έργο με καλλιτεχνική σφραγίδα που καλύπτει και το πιο απαιτητικό κοινό[…] Ο Σταύρος Λίτινας κατασκεύασε μία ποιοτική σύνθεση, μία αρτίστικη πρόταση, ιδιαίτερη και ξεχωριστή, ικανή να λειτουργήσει τόσο στο παρόν όσο και στο μέλλον.  

Το βασιλιά Ληρ υποδύεται με έξοχη σκηνική παρουσία ο Σταύρος Λίτινας […] Κορυφαία η σκηνή με την εκστατική αριστερόστροφη περιστροφή του πάνω στο βάθρο. […] Οι τρεις κόρες  Ηλέκτρα Χρυσάνθου, Φανή Δεμέστιχα και Βάσια Κατσιγιάννη, πηγαίες, υποκριτικά πληθωρικές, απλώς υπέροχες, δεν υπάρχουν λόγια. […] Τον γελωτοποιό παίζει εμπνευσμένα η αεικίνητη και ευλύγιστη Μαρία Μανδραγού, με μοναδική ικανότητα. […] Πολύ καλή στο ρόλο της η Άνια Βασιλείου, ως Έντγκαρ. Η Τζέσικα Καϊμπαλή φανταστική ως Έντμοντ […], αυθεντικότατη, δρα αφοπλιστικά επάνω και έξω από την κυκλική αρένα, ενσαρκώνει τη δύναμη του κακού και του αριβισμού, διασπείροντας με ορμή τη διχόνοια και το μίσος. […] Χάρμα οφθαλμών η σκηνική δραστηριότητά της. […]  Στο τραγούδι η καταπληκτική Δανάη Κατσαμένη και στο πιάνο η χαρισματική Αλίνα Αναστασιάδη.

Ζωή Τόλη (10/3/23 – Enetpress)

Είναι άθλος για έναν καλλιτέχνη να καταφέρει να προσαρμόσει ένα τέτοιο κείμενο στα μέτρα της σύγχρονης εποχής, να το αποδομήσει, να ανιχνεύσει τα συστατικά του στοιχεία και να το επανασυνθέσει, χωρίς τον κίνδυνο να προσκρούσει στις στερεοτυπικές εκδοχές που έχουν καθιερώσει τον σαιξπηρικό λόγο στο συλλογικό ασυνείδητο.

Ο Σταύρος Λίτινας φαίνεται πως βρήκε στον «Βασιλιά Ληρ» του Σαίξπηρ το έργο που ιδιοσυγκρασιακά τον εκφράζει περισσότερο […] Η Μαρία Μανδραγού καθιερώνει έναν χορευτικό και θεατρικό τύπο πολύ δυναμικό στον ρόλο του Γελωτοποιού […] Η Ηλέκτρα Χρυσάνθου ως Γκόνεριλ και η Φανή Δεμέστικα ως Ρέγκαν είναι συγκλονιστικές, δεινές ερμηνεύτριες και ώριμες σκηνικά […] ένα μεγάλο μέρος της επιτυχίας της παράστασης οφείλεται στην επιλογή της Δανάης Κατσαμένη στον ρόλο του Σχολιαστή/Χορού […] με την αισθαντική, τζαζ φωνή της συνοδευόμενη από την πιανιστική δεινότητα της Αλίνας Αναστασιάδη […] κορυφαίος παράγοντας επιτυχίας της παράστασης είναι τα έξοχα κοστούμια του Σταύρου Λίτινα και το απόλυτα αφαιρετικό σκηνικό […] Πρέπει, τέλος, να υπογραμμιστεί η υψηλή αισθητική της παράστασης και η επιλογή πρωτότυπης μουσικής επένδυσης.

Νίκος Ξένιος (17/2/23 – Bookpress)

Ο Σταύρος Λίτινας ξεπέρασε τον εαυτό του και μας χάρισε με απίστευτη γενναιοδωρία την καλύτερη παράσταση που έχει ανεβάσει ως σήμερα και μία ανεπανάληπτη εμπειρία για όλες μας τις αισθήσεις που θα κουβαλάμε μέσα μας για καιρό.

Λουκία Μητσάκου (5/2/23 - theater project 365)

Δείτε τα βιογραφικά των συντελεστών, εδώ.